من و اسلام (فصل نو)

به نام خدا

بعد از جلسه اول، كه درباره قرآن نوشتم، علي رغم تصورم، با استقبال زياد بعضي از دوستان روبرو شدم؛ و اكنون بعد از نوشتن جلسه دوم، با كمال تعجب، شاهد دقت نظر دوستاني كه انتظارش را نداشتم، و مطالعه و تحقيق بعضي از آنها، هستم. هر چه هست از زيبايي و جذابيت قرآن، و تشنگي و احساس نياز خود شماست.

به آن دسته از دوستاني كه تمايل دارند با قرآن بيشتر مانوس شوند، عرض مي‌كنم كه براي اين كار بايد مطالعه داشته باشيد. اولين كتابي كه براي مطالعه پيشنهاد مي‌كنم، "قرآن" است؛ و دومين كتابي كه سفارش مي‌كنم مطالعه نماييد، "ترجمه قرآن" است. مطمئن باشيد اين ساده‌ترين و سالمترين راه است.

هيچ نگران نباشيد كه چرا قرآن را نمي‌فهميد؛ يا چرا برداشت ديگران را نداريد.
خواندن با تفكر: قرآن را با ترجمه، و به نيت فهميدن، بخوان. به معناي هر آيه كه قرائت مي‌كني، فكر كن.
عنوان‌بندي آيه: ببين آيه‌اي كه خواندي درباره چه موضوعي صحبت مي‌كند. هر چه كه به ذهنت رسيد، بنويس. مثلا سوره حمد آيه 1: الحمد لله رب العالمين. موضوع: ستايش خدا. آيه 2: الرحمن الرحيم. موضوع: صفات خدا. آيه 3: مالك يوم الدين. موضوع: صفات خدا، روز قيامت.
دسته‌بندي آيات: چند آيه كه پيش رفتي، برگرد و يادداشتهاي خود را مرور كن. آيا اين چند آيه‌اي كه مطالعه كردي، درباره يك موضوع صحبت كرده‌اند؟ اگر چنين است آن آيات را دسته بندي كن. مثلا بنويس: از آيه 1تا 3، درباره خدا و صفاتش.

اين كار در روز، زمان زيادي از شما نمي‌گيرد؛ اما باعث آشنايي و انس با معني و مفهوم آيه‌ها و سوره‌ها مي‌شود. سوره‌ها برايت غريبي نمي‌كنند. آنها را مي‌شناسي. مي‌داني سوره جمعه درباره چه صحبت مي‌كند. خواهي فهميد كه چرا به سوره حمد، مي گويند ام الكتاب (مادر قرآن).

اگر دوست داريد، براي تمرين از آيه 1 تا 20 سوره بقره را مطالعه كن و نتيجه را برايم بفرست.

اين ابتدايي و ساده‌ترين راه براي درك قرآن است. البته هرچه مطالعه‌هاي جنبي خود را بيشتر كني، نتيجه بهتري خواهي گرفت. خدا را شكر، كتاب و نرم‌افزار و پايگاه قرآني كم نيست. با مشورت اشخاصي كه وارد هستند، يكي-دوتا از منابع ساده و كامل را تهيه كن و مطالعه خود را گسترش بده. من به عنوان نمونه، چند نرم‌افزار را معرفي مي‌كنم كه هم صوتي و تصويري هستند و هم طراحي زيبايي دارند و هم در جستجو سريع الفاظ و مفاهيم، كمك بزرگي مي‌كنند.

نرم‌افزار قرآني

• مائده 2
محصول شركت " پيغام نور رايانه"
محتويات:
- ترتيل کل قرآن کريم
- همراه با زيباترين تلاوتهاي مجلسي جهان اسلام
- آموزش روخواني و روانخواني قرآن کريم با تلفظ صحيح آقاي محمد رضا پور زرگري
- آموزش کامل تجويد قرآن کريم توسط استاد سيد محسن موسوي
- آموزش مقامات قرآني توسط آقاي حبيب يوسفي
- آموزش كامل مباحث صوت و تمرينات صداسازي توسط آقاي حبيب يوسفي
- پنج دوره ترجمه فارسي
- دو دوره كامل تفسير (الميزان و نمونه)
- فرهنگ لغات قرآن (قاموس قرآن)
- امكان جستجوي لغوي و موضوعي قرآن
- پخش اذان، فيلم قرائت قراء، تواشيح، ابتهالات و بازيهاي قرآني و امكانات ديگر

• نبا
محصول موسسه فرهنگي "ياسين"
محتويات:
- قرائت‌هاي زيبايي از قرآن كريم توسط قاريان مشهور جهان.
- آموزش تجويد همراه با تصاوير ثابت و متحرك و نمونه‌هاي قرآني مربوط به هر بحث تجويدي.
- نمايش متن قرآن كريم، همراه با ترجمه فارسي و انگليسي آن و هم‌چنين تصاوير متناسب با آيات تلاوت شده به صورت ثابت و متحرك.
- يك دوره ترتيل قرآن كريم با صداي محمد صدّيق منشاوي.
- تصوير و زندگي‌نامه مختصر قارياني كه صداي آنها در برنامه آمده است.
- چهل حديث از معصومين (ع) درباره قرائت قرآن كريم به همراه ترجمه آنها.
- قطعاتي از فيلم‌هاي مجالس قرائت قرآن كريم كه از سوي قاريان مشهور جهان برگزار شده است.
- تواشيح و ابتهال. شامل برگزيده‌اي از زيباترين تواشيح و ابتهال‌هاي اجرا شده توسط افراد و گروههاي مشهور.
- آزمون و سرگرمي‌هاي قرآني در قالب‌هاي گوناگون چون، جورچين، شكار پاسخ، كلمات مزدوج، جدولِ حروفِ متقاطع و جدولِ در هم ريخته، قسمتي از برنامه نبأ را به خود اختصاص مي‌دهد كه علاوه بر آزمايش معلومات كاربر، اطلاعاتي قرآني را در اختيار او قرار مي‌دهد.
- مقاله. مشتمل بر دو مقاله «تاريخچه قرائت» و «عدم تحريف قرآن».

نرم‌افزار نبأ، در دو نسخه فارسي و عربي-انگليسي به علاقه‌مندان قرآن كريم عرضه شده است.

• ضحي
محصول موسسه فرهنگي "ياسين"
نرم‌افزار ضحي1 كه در زمينه قرآن كريم عرضه گرديده، مشتمل بر پنج دوره ترتيل قرآن كريم، همراه با ترجمه آن به زبان‌هاي فارسي و انگليسي است.

محتويات:
چهار عنوان اصلي در برنامه آمده است كه عبارتند از:

الف) ترتيل قرآن كريم: كاربر با انتخاب اين عنوان، بيننده متن قرآن كريم خواهد بود كه قاريان مشهور جهان به روش ترتيل، تلاوت كرده‌اند، ترجمه قرآن كريم و عكس قاري نيز، هم‌زمان در صفحه نمايش ديده مي‌شود.

ب) نسخه‌شناسي ترجمه‌ها: اين عنوان دو گزينه دارد: 1 نام مترجمين : 2. مقاله. نام شش تن از مترجمين قرآن كريم در برنامه آمده است كه در بخش نسخه‌شناسي ضمن معرفي اجمالي ايشان نقدي هم بر ترجمه‌هايشان شده است.

مترجمين عبارتند از: محمد مهدي فولادوند، عبدالمحمد آيتي، سيد جلال‌الدين مجتبوي، بهاءالدين خرّم شاهي، عباس مصباح‌زاده و ديگر مترجم قرآن، آرتور جان آربري مي‌باشد كه قرآن را به انگليسي برگردانده است.

همچنين نوشتاري در مورد فن ترجمه قرآن و نقد و بررسي ترجمه‌هاي به كار رفته در ضحي 1، تهيه و در برنامه گنجانده شده است.

ج) زندگي‌نامه قاريان: برنامه ضحي 1، قرائت كامل قرآن كريم از سوي پنج قاري مشهور جهان را همراه با نام، زندگي‌نامه و عكس هر يك از اين قرّاء در اختيار علاقه‌مندان گذاشته است.

قاريان عبارتند از: شهريار پرهيزگار، محمد صديق المنشاوي، محمود خليل الحصري، محمد جبريل و سعد الغامدي.

د) نمايش فيلم: در اين برنامه چهار قطعه فيلم گنجانده شده كه حدود شانزده دقيقه از برنامه را به خود اختصاص داده است و در آنها صحنه‌هايي از سيد محمد حسين طباطبائي (خردسال‌ترين حافظ كل قرآن كريم) و مجالس قرائت قرآن قاريان مشهور جهان به نمايش گذاشته شده است.

• صبا (قرآن براي كودكان)
محصول موسسه فرهنگي "ياسين"

نرم‌افزار صبا برنامه‌اي قرآني است كه براي آموزش گروه سنّي 6 تا 12 سال توليد شده است.
علاوه بر بخش‌هاي آموزشي كه در صبا وجود دارد، جذّابيت‌هايي چون فيلم، بازي و سرگرمي و قصّه‌هاي قرآني نيز در برنامه گنجانده شده است.

محتويات:
1. نداي ملكوت: اين بخش از برنامه، دربردارنده دو دوره ترتيل قرآن كريم با صداي استاد شهريار پرهيزگار و استاد منشاوي مي‌باشد. وجود متن ترجمه قرآن كريم به قلم استاد فولادوند همراه با صوت، از ويژگي‌هاي اين برنامه است.
2. مدرسه قرآن: مدرسه قرآن عهده‌دار آموزش روخواني قرآن براي كودكان 6 تا 12 سال است. اين بخش از برنامه به صورت 20 درس ارائه شده است.
3. دانستني‌هاي قرآن: فهرست‌هاي گوناگون قرآني همچون فهرست "نام پيامبران، مكان‌ها، زمان‌ها، خوردني‌ها، پوشيدني‌ها، رنگ‌ها، اعداد، گياهان، حيوانات" در برنامه گنجانده شده است. همه الفاظي كه در اين فهرست‌ها آمده‌اند، با آيه يا آيات مربوطه و توضيحي مختصر همراه مي‌باشند.
4. قصّه‌هاي قرآني: 24 داستان قرآني متناسب با گروه سنّي كودكان، همراه با تصاويري جذّاب در برنامه آمده است.
5. حفظ قرآن : آموزش حفظ 20 سوره از سوره‌هاي كوچك قرآن، بخش ديگري از برنامه صبا را به خود اختصاص داده است.
6. آداب و احكام تلاوت: در اين بخش، آداب و احكام قرائت قرآن متناسب با گروه سنّي مخاطبان آورده شده است.
7. بازي و سرگرمي: اين قسمت شامل انواع معمّاهاي قرآني و سرگرمي‌هاي مفيد و سازنده است.
8. فيلم : قطعاتي فيلم از قاريان و حافظان خردسال نيز در برنامه گنجانده شده است.

• صبا 2 (قرآن براي نوجوانان)
محصول موسسه فرهنگي "ياسين"

نرم‌افزار صبا 2 به منظور آموزش روخواني و تجويد براي گروه سني نوجوان توليد شده است. اين برنامه با رعايت كليه اصول آموزش و با توجه به نيازهاي روحي اين گروه سني تدوين گرديده است.

محتويات:
1 . مدرسه قرآن: شامل:
الف) آموزش تجويد در قالب هيجده درس همراه با مثال‌ها و تمرين‌هاي گوناگون و متنوّع
ب) آموزش روخواني در دوازده درس به شيوه‌اي جذّاب
ج) علوم قرآني و بيان مباحث مربوط به آن در قالب فصل‌ها و بخش‌هاي مختلف

2 . سيماي نوجوان: بيان نكات تربيتي و اخلاقي با استفاده از آيات قرآن متناسب با اين گروه سني در قالب مباحثي چون تواضع، نيكي به پدر و مادر، اميد به آينده، وفاي به عهد و غيره
3 . سيماي قرآن: معرفي سوره‌هاي قرآن با بيان محتواي آنها در اين قسمت از برنامه آمده است.
4 . آداب حفظ و تلاوت: اين قسمت از برنامه به بيان آداب و احكام تلاوت و حفظ قرآن كريم پرداخته است.
5 . قصه: بيست و پنج داستان قرآني به شيوه‌اي زيبا و جذّاب به صورت صوتي- تصويري
6 . دانستني‌ها : فهرست‌هاي گوناگون قرآني همچون نام پيامبران، فرشتگان، خوبان، زنان، نام‌هاي بهشت، نام‌هاي جهنّم، نام‌هاي قيامت، خوردني‌ها، زمان‌ها، گياهان و حيوانات و … در اين بخش از برنامه آمده است. همة عناوين همراه با آيه يا آيات مربوطه و توضيحي مناسب ارائه شده است.
7 . نداي ملكوت: اين بخش شامل سه قسمت است:
الف) ترتيل: در اين قسمت دو دوره ترتيل قرآن كريم با صداي استاد پرهيزكار و استاد سديس همراه با برگزيدة تفسير نمونه و امكان پژوهش در متن قرآن كريم ارائه شده است.
ب) قرائت: در اين بخش قرائت‌هاي زيبايي از مشهورترين قاريان همراه با انيميشن و تصاوير زيبا و متناسب با آيات آورده شده است.
ج) حفظ: امكان حفظ كل قرآن كريم با استفاده از بهترين و جديدترين روش‌ها در اين بخش ارائه شده است.

8 . گوناگون: در اين بخش مطالب متنوع و جالبي همچون معمّا، لطايف قرآني، آزمون و نغمه‌هاي دلنشين گنجانده شده است.
9 . سرگرمي: سرگرمي‌هاي جذّاب و آموزنده­اي همچون جدول هوش، كارت بازي، جورچين، گروه‌ها و دوتايي‌ها در اين قسمت از برنامه آمده است.
10 . دفترچه تلفن: امكان ورود و ثبت اطلاعاتي همچون آدرس و تلفن و امكان دستيابي سريع از طريق جستجو در اين قسمت گنجانده شده است.
11 . تبديل تاريخ: اين قسمت از برنامه به ما امكان مي‌دهد يكي از تاريخ‌هاي ميلادي، هجري شمسي يا هجري قمري را به ديگري تبديل كنيم و حتي روز هفته را هم مشخص كنيم.
12 . فاصله شهرها: بدست آوردن فاصله بين شهرهاي مختلف كشور با استفاده از اين قسمت برنامه امكان‌پذير مي‌باشد.
13 . زنگ خبر: مطلع كردن كاربر در ساعت خاصي كه وي تنظيم كرده يكي از ويژگيهاي اين برنامه مي‌باشد.
14. ساعت: اين قسمت از برنامه، ساعت را براي كاربر اعلام مي‌كند.

اين نرم‌افزار بر روي يك لوح فشرده و به زبان فارسي عرضه شده است.

• سليم
محصول "بنياد علوم و معارف اسلامي"

محتويات:
- يک دوره کامل تلاوت قرآن کريم به صورت ترتيل با صداي استاد شاطري
- نمايش گرافيکي صفحات قرآن با خط عثمان طه
- ترجمه آيات قرآن به صورت گويا
- 3 ترجمه معتبر و مشهور انگليسي و دو ترجمه فارسي آيت الله مکارم شيرازي و استاد فولادوند
- متن کامل تفسير نمونه و ترجمه کامل تفسير الميزان
- چندين ساعت قرائت مجلسي شيوا
- آموزش کامل تجويد قرآن به صورت صوتي و تصويري
- و متون درسي به همراه تصاوير
- امکانات نوين و منحصر به فرد در حفظ قرآن
- تلفظ حروف و مخارج
- بيان شان نزول آيات قرآن
- يک دوره آموزشي تاريخ قرآن
- دروسي پيرامون علوم قرآني
- امکان پخش آيات شريفه به صورت انتخابي جهت حفظ قسمت مورد نظر
- قابليت جستجوي الفاظ قرآن
- امکان چاپ ترجمه‌ها و تفاسير با امکانات گسترده

هرچند قيمت هر يك از اين نرم‌افزارها، چندان گران نيست ( بين 5 تا 10 هزار تومان)، اما اگر آنها را از نمايشگاه‌ها تهيه كنيد، به خاطر تخفيف ويژه، مناسبتر است.

به اميد ديدار
خدانگهدار

به نام خداي مهربان

مقدمه

در اين جلسه، آياتي را مي‌خوانيم كه قرآن را از جنبه ديگري، معرفي مي‌كنند. اگر از شما بپرسند كه "ديدگاه قرآن درباره كتابهاي آسماني ماقبل آن چيست" چه پاسخ مي‌دهيد؟ اين توقع به جايي است كه صاحبان اديان، از دين جديد دارند. آيا دين ما را قبول داري؟ آيا پيامبر ما را تاييد مي‌كني؟ نظرت درباره كتاب ما چيست؟ آيا آنرا تصديق مي‌كني؟

خيلي از مشكلات و سوتفاهمها با پاسخ به همين پرسشهاي ساده و منطقي، برطرف مي‌شد و عده‌اي كه خالص بودند و مشتاقانه چشم به راه حقيقت، پيامبر را مي‌پذيرفتند و مُشرّف به دين جديد مي‌شدند. اما آن عده كه جنسشان خراب و اعتقادشان ناخالص و منحرف بودند، ساز مخالف زده و منكر ادعاي پيامبر مي‌شدند و حتي آن فرستاده خدا رو مي‌كشتند.

شما با توجه به اين نكته، قرآن را دوباره مطالعه كنيد؛‌ حتما با نكات جالبي كه تا كنون از چشمتان پنهان مانده، روبرو خواهيد شد. سوره بقره، آيه 87 تا 91 را حتما بخوانيد.

در سرتاسر قرآن بارها نسبت به كتب آسماني كه قبلا نازل شده، اظهار نظر شده است؛‌ مانند اول سوره بقره (آيه 4: و الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بمَا أُنزلَ إلَيْكَ وَ مَا أُنزلَ مِن قَبْلِكَ - متقين كساني هستند كه به آنچه به تو (اي پيامبر) نازل شده و آنچه قبل از تو نازل شده ايمان مي‌آوردند) و آخر آن (آيه 285: آمَنَ الرَّسُولُ بمَا أُنزلَ إلَيْهِ مِن رَّبِّهِ وَ الْمُؤْمِنُونَ كُلٌّ آمَنَ باللّهِ وَ مَلآئِكَتِهِ وَ كُتُبِهِ وَ رُسُلِهِ لاَ نُفَرِّقُ بَيْنَ أَحَد مِّن رُّسُلِهِ - پيامبر، به آنچه به او نازل شده از پروردگارش ايمان آورد؛ و مومنان، تماماً، ايمان دارند به خدا، و فرشتگان او و كتاب‌هاي او و فرستادگان او. بين هيچ كدام از فرستادگان او، فرقي نمي‌گذاريم).

دقت كنيد كه:
- بزرگترين سوره قرآن، داراي چه وحدت رويه‌اي است! اول و آخرش يك شعار دارد.
- فعل ايمان در اول سوره بقره، مضارع (زمان حالا يا آينده) است، يعني ايمان مي‌آوردند، و در آخر آن، ماضي (زمان گذشته) است، يعني ايمان آوردند.
- در اول سوره بقره گفته شد، "ايمان به غيب"؛ اما گفته نشد كه غيب چيست. در انتها سوره گفته شده "ايمان به ملائكه"، كه يكي از مصاديق غيب است.

ناپرهيزي كردم و مقدمه را طولاني نوشتم. با آنكه در همين مورد، سوره بقره خيلي سخن براي گفتن دارد، اما به سراغ سوره ديگري مي‌رويم.

سوره آل عمران

• آيه:
نَزَّلَ عَلَيْك َ الْكِتَابَ بالْحَقِّ مُصَدِّقاً لِّمَا بَيْنَ يَدَيْهِ وَ أَنزَلَ التَّوْرَاةَ وَ الإِنجيلَ (3)

• ترجمه:
او كتاب را به حقّ بر تو نازل كرد، كه تصديق كننده كتاب‏هاي پيشين است و (او بود كه) تورات و انجيل را فرو فرستاد.

• نكته‌ها:
- اين سوره هم با حروف مقطعه (الم) شروع شده است.
- قرآن به عنوان مصدّق كتابهايي كه قبل از قرآن بود، معرفي شده است.
- همانطور كه خدا، قرآن را نازل كرده، تورات و انجيل را هم نازل نموده است.
- در مورد فرستادن قرآن، از فعل "نـَـزّلَ" استفاده شده كه از باب تفعيل است، و در مورد تورات و انجيل، از "انزَلَ" كه از باب افعال.

پاورقي:
البته اين نكته، ادبي است؛ ولي ذكر آن، خالي از لطف نبوده و ظرافت قرآن را مي‌رساند.
1- نزول را در فارسي به "پايين رفتن" معني مي‌كنند؛ يعني از بالا به پايين؛ بر خلاف عروج و صعود.
2- نزول دو نوع است. گاهي چيزي را يك دفعه مي‌فرستند، كه به آن انزال مي‌گويند؛ و گاهي تدريجا و قسمت به قسمت، كه به آن تنزيل گفته مي‌شود. پس طبق اين آيه، قرآن به تدريج (در طول 23 سال) نازل شده است، و انجيل و تورات به يكباره. در داستان حضرت موسي - درود خدا بر او - خوانده‌ايد كه ايشان 40 روز به كوهي رفتند و كل تورات بر ايشان نازل شده.
قابل توجه كساني كه به دنبال تناقضات قرآن هستند: البته قرآن هر دو نوع نزول را دارد. نزول تدريجي در مناسبتهاي مختلف بر پيامبر كه به مردم بايد ابلاغ مي‌شد؛ و نزول كل قرآن بر خود پيامبر.
در سوره قدر آمده كه "ما آنرا در شب قدر نازل كرديم" كه از فعل انزال استفاده شده است؛ يعني كل قرآن در يك شب بر پيامبر نازل شد.

• توضيح:
تورات = در زبان عِبري به معناي شريعت و قانون است. تورات كنوني داراي پنج بخش به نام‏هاي: 1- سِفر پيدايش 2- سِفر خروج 3- سِفر لاويان 4- سِفر اعداد 5 - سِفر تثنيه مي‌باشد. از آنجايي كه در تورات، شرح وفات و دفن حضرت موسي ‏عليه السلام مطرح شده، معلوم مي‌‏شود كه اين مطالب بعد از حضرت موسي جمع آوري شده است.

انجيل = ريشه يوناني دارد و به معناي بشارت است. انجيل نام كتاب مسيحيان است و قرآن هر كجا از آن نام برده، به صورت مفرد بيان كرده است، ولي امروزه در ميان مسيحيان اناجيل متعدّد وجود دارد كه همه پس از حضرت عيسي عليه السلام و به دست ياران و پيروان او نوشته شده‌‏اند. اين اناجيل كه به نام خود آنان معروف است، عبارتند از: 1- انجيل مَتّي. 2- انجيل مرقس. 3- انجيل لوقا. 4- انجيل يوحنّا.

• پيامها:
1- آمدن كتب آسماني، جلوه‌‏اي از قيّوميّت خداست. در انتهاي آيه قبل «القيّوم» آمده، و در ادامه گفته شده «نزّل عليك الكتاب».
2- نزول قرآن بر پيامبر، مربوط به شخصيّت او و تكريم خداوند از اوست. «نزل عليك الكتاب - بر تو كتاب نازل شده». كلمه «عليك» مقدّم بر كلمه «الكتاب» است، كه نشانه تاكيدش است.
3- قرآن از هرگونه باطلي مصونيّت داشته و منطبق با حقيقت است. «بالحقّ»
4- كتاب‏هاي آسماني انبيا، مؤيّد يكديگرند. «مصدّقا لما بين يديه»
5 - تصديق كتب آسماني پيشين، عاملي براي وحدت خداپرستان و يكي از شيوه‌‏هاي دعوت ديگران است. «مصدّقاً»
6- تصديق قرآن نسبت به تورات و انجيل، حقّي بزرگ بر اديان سابق است؛ وگرنه با خرافاتي كه وارد تورات و انجيل شده، آسماني بودن آنها به كلّي فراموش مي‌شد. «مصدّقاً» (در جلسات مربوط به مسيحيت گفته شد، عده‌اي از دانشمندان - حتي چهره‌هاي معروف غربي مثل "ويل دورانت" - در اصل وجود پيامبري به نام مسيح، تشكيك كرده‌اند.)
7- با آنكه مراحل تربيت الهي، ابزار و دستورالعمل‏هاي آن در هر زمان و شرايط متفاوت بوده‌‏اند، ولي از آهنگ تكاملي و وحدت در هدف، برخوردارند. «مصدقاً»

• آيه:
مِن قَبْلُ هُدًي لِّلنَّاس وَ أَنزَلَ الْفُرْقَانَ إنَّ الَّذِينَ كَفَرُواْ بآيَاتِ اللّهِ لَهُمْ عَذَابٌ شَديدٌ وَ اللّهُ عَزيزٌ ذُو انتِقَام (4)

• ترجمه:
او پيش از اين (تورات و انجيل را) براي هدايت مردم (فرو فرستاد) و اينك فرقان را (كه وسيله‏ تميز حقّ از باطل است) نازل كرد، البتّه براي كساني كه به آيات الهي كفر ورزند، عذاب شديدي است و خداوند شكست ناپذير صاحب انتقام است.

• نكته‌ها:
- يكي از نام‏هاي قرآن، فرقان است. فرقان، يعني آنچه مايه افتراق، جدايي و فرق گذاشتن است. از آنجا كه راه تشخيص حقّ از باطل، در همه امور قرآن مي‌باشد، لذا به آن فرقان گفته شده است.
- عذاب شديد مخصوص آخرت نيست. در اين آيه نفرموده كه عذاب كفّار مربوط به آخرت است؛ زيرا گاهي سرگرمي و حرص بر اندوختن مال و غفلت از خداوند و معنويات، خود عذاب است. در آيه 85 سوره توبه مي‌فرمايد: خداوند به گروهي مال و اولاد مي‌دهد تا بدان‏ها عذابشان كند.
امام صادق ‏عليه السلام درباره‏ «انزل الفرقان» فرمودند: هر امر محكم، فرقان است و كتاب در «انزل الكتاب»، مجموع قرآن است.

پاورقي:
در سوره يوسف، آيه 111 تعبيري شده كه شبيه همين آيه است.
« ... ولكن تصديق الذي بين يديه و تفصيل كل شي و هدي و رحمة لقوم يؤمنون - بلكه تصديق آنچه پيش روي توست (يعني كتب آسماني قبل) و تفصيل هر چيزي؛ و هدايت و رحمت است براي مردمي كه ايمان مي‌آوردند». تفصيل، تقريبا معادل و هم معناي فرقان است.

• پيامها:
1- هدايت مردم، يك سنّت هميشگي الهي بوده است. «من قبل»
2- مخاطب كتب آسماني، عموم مردم هستند، نه قبيله و نژاد خاص. «للنّاس»
3- قرآن، وسيله‏ شناخت حقّ از باطل است. «و انزل الفرقان»
4- هر كجا ميان سليقه‌‏ها، افكار و عقايد به هر نحو دچار تحيّر شديم، حرف آخر از آنِ قرآن است. (حتّي اگر در ميان روايات نيز دچار حيرت شديم، بايد به حديثي توجّه كنيم كه مطابق با قرآن باشد.) «الفرقان»
5 - بعد از نزول آن همه كتاب و اسباب هدايت، جزاي شخص لجوج عذاب شديد است. «عذاب شديد»
6- عذاب الهي، پس از اتمام حجّت بر مردم است. «هدي للناس... الّذين كفروا... لهم عذاب شديد»
7- اين آيه مايه‏ دلگرمي و تسليت خاطر پيامبر و مؤمنان است كه خداوند به حساب كفّار سرسخت مي‌رسد. «عزيز ذوانتقام»
8 - سرچشمه كيفر و انتقام او، عملكرد ماست، وگرنه او عزيزي است كه هيچ كمبودي ندارد. «عزيز ذوانتقام»
9- كفر مردم، در خداوند اثري ندارد. «كفروا، واللَّه عزيز»

• آيه:
هُوَ الَّذِيَ أَنزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آيَاتٌ مُّحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَ أُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ فَأَمَّا الَّذِينَ في قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ ابْتِغَاء الْفِتْنَةِ وَ ابْتِغَاء تَأْوِيلِهِ وَ مَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إلاَّ اللّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ يَقُولُونَ آمَنَّا بهِ كُلٌّ مِّنْ عِندِ رَبِّنَا وَ مَا يَذَّكَّرُ إلاَّ أُوْلُواْ الألْبَابِ (7)

• ترجمه:
او كسي است كه اين كتاب را بر تو نازل كرد. بخشي از آن، آيات محكم (روشن و صريح) است كه اصل و اساس اين كتاب را تشكيل مي‌دهد. (و هرگونه ابهامي در آيات ديگر، با مراجعه به اين محكمات روشن مي‌شود) و بخشي از آن، آيات متشابه است (كه احتمالات مختلفي در معناي آيه مي‌رود؛ ولي با توجه به آيات محكم، تفسير آنها روشن مي‌شود.) امّا كساني كه در دلهايشان انحراف است، به جهت ايجاد فتنه (و گمراه كردن مردم) و نيز به جهت تفسير آيه به دلخواه خود، به سراغ آيات متشابه مي‌روند؛ در حالي كه تفسير اين آيات را جز خداوند و راسخان در علم نمي‌دانند. آنان كه مي‌گويند: ما به آن ايمان آورده‌ايم همه‏ آيات از طرف پروردگار ماست (خواه محكم باشد يا متشابه) و جز خردمندان پند نگيرند.

• پرسش و پاسخ

پرسش : قرآن در يكجا همه آيات خود را محكم دانسته و فرموده: «كتاب اُحكمت آياته» (هود، 1) و در جاي ديگر همه را متشابه دانسته و فرموده: «كتاباً متشابهاً» (زمر، 23) ولي در اين آيه بعضي را محكم و بعضي را متشابه معرّفي نموده است، مسأله چيست؟
پاسخ: آنجا كه فرمود: تمام آياتِ قرآن محكم است، يعني سخن سست و بي‌اساس در هيچ آيه‏‌اي نيست و آنجا كه فرمود: همه‏ آيات متشابه هستند، يعني سيستم و آهنگ آيات قرآن، هماهنگ، يكنواخت و شبيه بهم است.
اما با اين حال، از نظر فهم مردم، همه‏ آيات يكسان نيستند. بعضي صريح و روشن و همه كس فهم، ولي بعضي داراي معاني بلند و پيچيده‏‌اند كه همين امر موجب شبهه و اشتباه آنان مي‌‏گردد.

پرسش : چرا در قرآن، آيات متشابه به كار رفته است؟
پاسخ:
اوّلاً: وجود آيات متشابه زمينه‏ فكر و تدّبر در آيات است.
ثانياً: موجب رجوع مردم به رهبران آسماني مي‌شود. آري، اگر همه‏ درس آسان باشد، شاگرد، احساس نياز به استاد نمي‌‏كند.
ثالثاً: متشابهات، وسيله آزمايش مردم است. گروهي كژانديش، از لابلاي آنها به سراغ اهداف شوم خود مي‌روند و گروهي انديشمند، به فرموده امام رضا عليه السلام با مراجعه به محكمات، معناي صحيح آيات را كشف مي‌نمايند.

پرسش: نمونه آيات متشابه كدام است؟
پاسخ: در قرآن مي‌خوانيم: «الي ربّها ناظرة» (قيامت، 23) در قيامت، چشم‏ها به پروردگارشان مي‌نگرند. چون عقل سليم، جسم بودن را براي خداوند محال مي‌داند و در آيات ديگر قرآن نيز مي‌خوانيم: «لاتدركه الابصار» (انعام، 103) چشمها او را درك نمي‌كنند، لذا مي‌فهميم كه مراد از نگاه به پروردگار، نگاه به لطف و پاداش او در قيامت است.
همچنين مراد از «دست خدا» در آيه‏ «يداللّه فوق ايديهم» قدرت اوست؛ چنانكه در فارسي نيز مي‌گوييم: فلاني در فلان شهر يا اداره، دست دارد، يعني قدرت دارد. وگرنه خداوند كه جسم نيست تا دست و پا داشته باشد. قرآن نيز مي‌فرمايد: «ليس كمثله شيء» (شوري، 11) او همانندي ندارد.

اين گونه آيات، سبب انحراف ساده انديشاني شده كه به آيات ديگر توجّه ندارند و از مفسّران واقعي يعني اهل‏بيت پيامبر عليهم‌السلام جدا افتاده‌‏اند و شايد به جهت همين خطرات باشد كه قرآن، خود به ما سفارش نموده است هنگام قرائت قرآن از شرّ شيطان به خداوند پناه ببريد «فاذا قرأت القرآن فاستعذ باللّه من الشيطان الرجيم» (نحل، 98)

پرسش: تأويل قرآن به چه معناست؟
پاسخ: مراد از تأويل، اهداف و معارف و اسرار پشت پرده‌‏اي است كه بعد روشن مي‌شود. نظير تعبير خوابي كه حضرت يوسف ديد و بعد روشن شد و يا اسراري كه در شكستن كشتي توسط خضر و موسي بود كه بعد روشن شد.
در روايات مي‌‏خوانيم: آيات ناسخ، از محكمات و آيات منسوخ، از متشابهات قرآن است و ائمه معصومين ‏عليهم السلام مصداق بارز راسخون در علم هستند. همچنان كه خروج كنندگان بر حاكم اسلامي، كج انديشاني هستند كه به دنبال آيات متشابه مي‌‏روند.
حضرت علي عليه السلام در نهج‌‏البلاغه از راسخان در علم ستايش مي‌‏كند؛ آنان كه به عجز علمي خود اعتراف دارند و از تعمق در چيزي كه ضرورتي ندارد دست باز مي‌‏دارند.

• پيامها:
1- هر كس همه‏ آيات را نمي‌‏فهمد. «و اُخر متشابهات»
2- قلب‏هاي منحرف، منشأ فساد و فتنه است. «في قلوبهم زيغ فيتّبعون ما تشابه منه ابتغاء الفتنة»
3- فتنه، تنها به معناي آشوب نظامي و فيزيكي نيست؛ تفسير به راي و تحريفِ فرهنگ و معاني آيات، نيز فتنه است. «ابتغاء الفتنة»
4- گاهي حقّ، دستاويز باطل مي‌شود. «ابتغاء الفتنة»
5 - هدف نهايي و مقصد اعلاي آيات الهي را تنها خدا و راسخان در علم مي‌دانند. «ومايعلم تأويله الا اللّه و الراسخون في العلم»
6- نام راسخان در علم، در كنار نام مقدّس خداوند آمده و مقامشان بعد از مقام الهي است. «و مايعلم تأويله الا اللّه و الراسخون في العلم»
7- علم، درجاتي دارد كه بالاترين آن آشنا شدن به تأويل و رسيدن به هدف نهايي است. «و مايعلم تأويله الا اللّه و الراسخون في العلم»
8 - عالمان واقعي بي‌تكبّرند. «و الراسخون في العلم يقولون امنّا به»
9- گرايش به باطل، مانع از رسوخ علم است. «الراسخون في العلم» در برابر «في قلوبهم زيغ» قرار داده شده است.
10- هر چه را نمي‌فهميم انكار نكنيم. «كل من عند ربّنا»
11- نزول آيات محكم و متشابه، در مسير تربيت است. «كل من عند ربّنا»

• خلاصه:
در اين سه آيه، سه جنبه بارز قرآن گفته شده. 1- مُصدّق: اديان و كتب پيش از اسلام را تصديق مي‌كند؛ نه رد. 2- فرقان: حق را از باطل، و حقيقت را از خرافات جدا مي‌كند. 3- محكم و متشابه: بعضي از آيات قرآن، محكم و بعضي متشابه هستند. همين قرآن كه باعث هدايت متقين مي‌شود، اگر با دل ناپاك و بدون علم، به آن نزديك شويم، باعث هلاكت خواهد شد.

• براي جلسه آينده، 1- نظرتان را درباره اين سه آيه بگوييد. 2- درباره "زيغ" مطالعه كنيد. 3- سوره بقره، آيه 87 تا 91 را مطالعه كرده و نتيجه را بنويسيد.

رَبَّنَا لاَ تُزِغْ قُلُوبَنَا بَعْدَ إِذْ هَدَيْتَنَا وَ هَبْ لَنَا مِن لَّدُنكَ رَحْمَة إِنَّكَ أَنتَ الْوَهَّابُ (آل عمران، 8)
پرودگارا! دلهاي ما را بعد از آنكه هدايتمان كردي، منحرف مگردان؛ و از جانب خود رحمتت را به ما بخش. همانا كه تو بسيار بخشنده‌اي.

به اميد ديدار
خدانگهدار

به نام خداي مهربان

زمان مناسبي است كه درباره كتاب آسماني مسلمانان، قرآن، صبحت شده و با آن بيشتر آشنا شويم. هرچه شناخت ما از كتاب وحياني خودمان، بيشتر گردد، رموزش براي ما كشف، و معاني و مفاهيم جديدي در پيش روي ما، آشكار خواهد شد.

بحث ما، تفسير قرآن نيست. تفسير قرآن، احتياج به مقدمات و آمادگي خاصي دارد كه در وبلاگ قرآن به آن پرداخته شده، و در اين مختصر نمي‌گنجد. بهتر است اسم اين جلسه را "شَميم وحي" بگذرايم.

حواريون حضرت عيسي، كه سلام خدا بر او باد، از او خواستند كه مائده (سُفره) آسماني برايشان نازل كند تا از نعمتهاي آن، بهرمند شوند.

سوره مائده:
در آن هنگام كه حواريون گفتند: «اي عيسي بن مريم! آيا پروردگارت مي‌تواند مائده‌‏اي از آسمان بر ما نازل كند؟» او (در پاسخ) گفت: «از خدا بپرهيزيد اگر با ايمان هستيد!» (112)
گفتند: « (ما نظر بدي نداريم،) مي‌خواهيم از آن بخوريم، و دلهاي ما (به رسالت تو) مطمئن گردد؛ و بدانيم به ما راست گفته‏‌اي؛ و بر آن، گواه باشيم.» (113)
عيسي بن مريم عرض كرد: «خداوندا! پروردگارا! از آسمان مائده‌‌‏اي بر ما بفرست! تا براي اول و آخر ما، عيدي باشد، و نشانه‏‌اي از تو؛ و به ما روزي ده! تو بهترين روزي دهندگاني!» (114)

ما از خدا مي‌خواهيم كه در اين ماه، بر ما سفره حكمت و معرفت و اخلاق را بر ما نازل كرده، و همه را به راه مستقيم هدايت كند و در آن راه، باقي نگه دارد.

ماه رمضان آمد، اي يار قمر سيما بربند سر سفره، بگشاي ره بالا را

فعلا دو موضوع را براي بحث قرآني، پيشنهاد مي‌كنم: 1. قرآن از زبان قرآن 2. تحدي قرآن

1- قرآن از زبان قرآن

در اين بخش سعي مي‌كنيم كه قرآن را با آيات قرآني بشناسيم. براي شروع از دو آيه اول سوره بقره آغاز مي‌كنم.

سوره بقره

• آيه:
الم (1)

• ترجمه:
الف لام ميم

• نكته‌ها:
- در تلفظ، اين كلمه را سر هم نمي‌خوانند؛ بلكه نام هر حرف را مي‌گويند؛ يعني مي‌خوانيم الف لام ميم.
- نام اين نوع از كلمات، "حروف مُقطّعه" است؛ يعني حروفِ از هم جدا.
- حروف مقطعه فقط در اول سوره‌ها قرار گرفته است.
- 29 سوره است كه با اين حروف آغاز شده‌اند.

• توضيح:
درباره‏ حروف مقطّعه، اقوال مختلفي گفته شده است، از جمله:
1- قرآن، معجزه‏ الهي از همين حروف الفبا تأليف يافته كه در اختيار همه است، اگر مي‌توانيد شما نيز از اين حروف، كلام معجزه‏‌آميز بياوريد.
2- اين حروف، نام همان سوره‌‏اي است كه در ابتدايش آمده است.
3- اين حروف، اشاره به اسم اعظم الهي دارد.
4- اين حروف، نوعي سوگند و قسم الهي است.
5 - اين حروف، از اسرار بين خداوند و پيامبر است. و مطابق بعضي روايات، رموزي است كه كسي جز خداوند نمي‌داند.
امّا شايد بهترين نظر همان وجه اوّل باشد. زيرا در ميان صد و چهارده سوره قرآن، كه 29 سوره آن با حروف مقطّعه شروع مي‌شود، در بيست و چهار مورد بعد از اين حروف، سخن از قرآن و معجزه بودن آن است. چنانكه در اين سوره به دنبال «الم»، «ذلك الكتاب» آمده و به عظمت قرآن اشاره شده است.
در آغاز سوره شوري نيز حروف مقطّعه‏ «حم عسق» آمده است كه بعد از آن مي‌فرمايد: «كذلك يُوحي اليك والي الّذين مِن قبلك اللّه العزيزُ الحكيم» خداوندِ عزيز و حكيم، اين چنين بر تو و پيامبران پيش از تو وحي مي‌كند. يعني وحي خداوند نيز با استفاده از همين حروف است حروفي كه در دسترس همه افراد بشري است. البتّه خداوند با اين حروف، كتابي نازل كرده كه معجزه است. آيا انسان نيز مي‌تواند چنين كتابي فراهم كند؟!
آري، خداوند از حروف الفبا، كتاب معجزه نازل مي‌كند؛ همچنان كه از دل خاك، صدها نوع ميوه و گل و گياه مي‌آفريند و انسان مي‌سازد؛ ولي نهايتِ هنر مردم اين است كه از خاك و گل، خشت و آجر بسازند!

• آنان كه قرآن را شعر مي‌دانند، خوب است كه بگويند اين حروف، در كجاي قالب شعر - حتي اگر شعر نو باشد - قرار مي‌گيرد.

• آيه:
ذَلِكَ الْكِتَابُ لاَ رَيْبَ فِيهِ هُدًي لِّلْمُتَّقِينَ (2)

• ترجمه:
آن كتاب (با عظمت كه) در (حقّانيت) آن هيچ ترديدي راه ندارد، راهنماي پرهيزگاران است.

• نكته‌ها:
- «لاريب فيه» يعني در اينكه قرآن از سوي خداست، شكّي نيست؛ زيرا مطالب آن به گونه‏‌اي است كه جايي براي اين شكّ و ترديد باقي نمي‌گذارد و اگر شكّي در كار باشد، به خاطر سوءظن و روحيّه لجاجت افراد است. چنانكه قرآن مي‌فرمايد: «فهم في رَيبهم يَتردّدون» (توبه/45) آنان در شكّي كه خود ايجاد مي‌كنند، سردرگم هستند.

- هدف قرآن، هدايت مردم است و اگر به مسائلي از قبيل خلقتِ آسمان‏ها و زمين و گياهان و حيوانات و ... اشاره كرده به خاطر آن است كه توجّه مردم به آنها، موجب توجّه به علم و قدرت و حكمت خداوند گردد. (در قرآن به موضوعات طبيعي، كيهاني، تاريخي، فلسفي، سياسي و صنعتي اشاراتي شده، ولي هدف اصلي هدايت است).

- قرآن وسيله هدايت همه مردم است (هدي للنّاس بقره/185)؛ همانند خورشيد بر همه مي‌تابد، ولي تنها كساني از آن بهره مي‌جويند كه فطرتِ پاك داشته و در برابر حقّ خاضع باشند (هدي للمتّقين)؛ همچنان كه نور خورشيد، تنها از شيشه‏ تميز عبور مي‌كند، نه از خشت و گِل. لذا چند گروه، از هدايت قرآن بهره‌‏مند نمي‌شوند:

فاسقان ( لايهدي القوم الفاسقين. توبه، 80 )
ظالمان ( لايهدي القوم الظالمين. مائده، 51 )
كافران ( لايهدي القوم الكافرين. مائده، 67 )
دل‏مردگان، مسرفان ( لايهدي من هو مسرف كذاب. غافر، 28 )
تكذيب كنندگان ( لايهدي من هو كاذب كفار. زمر، 3 )

پاورقي:
- احتمال اينكه اين موضوع براي بعضي حل نشده باشد - و آنرا جزو تناقض‌گويي قرآن بدانند - وجود دارد؛‌ به همين خاطر سعي مي‌كنم با مثالي، موضوع را ساده‌تر بيان كنم. انسانها، نسبت به كشيدن سيگار، به چهار دسته تقسيم مي‌شوند.
1. نشنيده و نمي‌دانند ضرر دارد.
2. شنيده ولي قبول نمي‌كنند ضرر دارد.
3- قبول دارند ضرر دارد ولي مي‌كشند.
4- قبول دارند و نمي‌كشند.
اينكه گفته مي‌شود هدي للنّاس، يعني ما براي همه گفتيم؛ اما اينكه گفته مي‌شود هدي للمتقين، يعني فقط كساني هدايت مي‌شوند كه قبول دارند و اطاعت مي‌كنند. بعضي نه قرآن خوانده‌اند و نه حتي اسم آنرا شنيده‌اند؛ اما بعضي هستند كه خوانده‌اند و حتي به قول خودشان مطالعه و تحقيق هم كرده‌اند، اما قبول نكرده يا اطاعت نمي‌كنند. چند گروهي كه در بالا نام برده شد - كه قرآن در آنها اثر ندارد - جزو همين دسته هستند. سوره بقره، آيه 6 و 7 را مطالعه فرماييد.

پرسش:
اين آيه درباره قرآن و مطالب آن مي‌فرمايد: «لاريب فيه» شكّي در آن نيست. در حالي كه خود قرآن شكّ و ترديد مخالفان را در اين باره بيان مي‌دارد: يك جا مي‌فرمايد: «انّنا لفي شكّ ممّا تَدعونا اليه مُريب» ( هود، 62) ما درباره آنچه ما را به آن مي‌خواني، در شكّ هستيم. و در مورد شكّ در وحي و نبوّت نيز مي‌خوانيم: «بل هم في شك من ذكري» (ص، 8) درباره‏ قيامت نيز آمده: «لنعلم من يؤمن بالاخرة ممن هو منها في شك» (سبأ، 21) بنابراين چگونه مي‌فرمايد: «لاريب فيه» هيچ شكّي در قرآن و محتواي آن نيست؟

پاسخ:
مراد از جمله «لا ريب فيه» آن نيست كه كسي در آن شكّ نكرده و يا شكّ نمي‌كند، بلكه منظور آن است كه حقّانيت قرآن به قدري محكم است كه جاي شكّ ندارد و اگر كسي شكّ كند به خاطر كور دلي خود اوست. چنانكه در آيه 66 سوره نمل ميفرمايد: «بل هم في شك بل هم منها عمون».

• پيامها:
1- قرآن در عظمت، مقامي بس والا دارد. «ذلك» (در ادبيات عرب، «ذلك» اسم اشاره به دور است. در اينجا به قرآن كه در پيش روي ماست، با «ذلك» اشاره مي‌كند كه حكايت از عظمتِ دست نايافتني قرآن مي‌كند).
2- قرآن در زمان حيات پيامبر جمع‌‏آوري و به صورت كتاب شده است. «الكتاب»
پاورقي:
يكي از موضوعاتي كه در علوم قرآن به آن پرداخته مي‌شود، اين است كه آيا قرآن در زمان حيات پيامبر، جمع آوري و مرتب شده است، يا بعد از ايشان و توسط اصحاب آن حضرت؟ در اين آيه، گفته شده "آن كتاب"؛ اين كلمه، تاييد بر آن است كه قرآن، به صورت كتاب، موجود بوده؛ نه اينكه به صورت آيات و سوره‌هاي پراكنده.

3- راهنما، بايد در روش دعوت و محتواي برنامه خود، قاطع و استوار باشد. جمله‏ «لاريب فيه» نشانگر استواري و استحكام قرآن است.
4- توانِ قرآن بر هدايت پرهيزكاران، خود بهترين دليل بر اتقان و حقّانيت آن است. «هدي للمتقين»
5 - قرآن، مايه هدايت خالص و بدون هيچگونه ضلالت و سردرگمي است. «لاريب فيه هدي...»
6- تنها افراد پاك و پرهيزكار، از هدايت قرآن بهره‌‏مند مي‌شوند. «هدي للمتقين» هركس كه ظرف دلش پاكتر باشد، بهره‌‏مندي و نورگيري او بيشتر است. ( هدايت داراي مراحل، و قابل كم و زياد شدن است. «و الذين اهتدوا زادهم هُدي» )

• براي جلسه آينده علاوه بر اينكه منتظر نظر، پيشنهاد و توضيح شما هستم، دو مشق شب هم برايتان دارم.

1- اين آيه جاي بحث دارد؛ چه از لحاظ ادبي و چه از لحاظ لغوي؛ اما تا همينجا كافي است. تنها به دو مورد اشاره مي‌كنم كه خوب است خودتان مطالعه كنيد و اگر به موضوع جالب و مفيدي رسيديد، براي ما هم بنويسيد. اول، كلمه ريب است كه معناي دقيقش چيست. دوم، متقين است كه چه كساني هستند. البته سه آيه بعدي، به معرفي متقين مي‌پردازد.

2- آيات ديگري كه به معرفي قرآن پرداخته‌اند را پيدا كرده و اطلاع دهيد.

به اميد ديدار
خدانگهدار